دیالیز چیست؟ – انواع دیالیز و روش های آن

کلیه‌ها در بدن انسان نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کنند و سلامت بدن به آن‌ها بستگی دارد. در یک فرد سالم، کلیه‌ها وظیفه‌ی برقراری تعادل بین آب و دیگر مواد معدنی درون بدن را دارند. مواد معدنی مانند سدیم، پتاسیم، کلر، کلسیم، فسفر، منیزیم و سولفور. کلیه‌ها همچنین وظیفه‌ی تصفیه‌ی خون و رفع مواد زائدی که از طریق تنفس خارج نمی‌شوند و تبدیل آن‌ها به اوره را دارند. این ارگان بدن در تولید برخی از هورمون‌هایی که در ساختن سلول‌های گلبول قرمز و همچنین استخوان‌سازی موثر هستند هم نقش دارد. اما چه می‌شود اگر کلیه‌ها به درستی کار نکنند؟

در صورتی که کلیه‌های فردی به درستی کار نکنند و یا به طور کامل از کار بیفتند ممکن است آن فرد نیاز به دیالیز داشته باشد. دیالیز روشی درمانی است که به عنوان جایگزین عملکرد کلیه از آن استفاده می‌شود و می‌تواند مواد زائد درون خون بدن را تصفیه و خون را فیلتر کند. البته که دیالیز به طور کامل نمی‌تواند جایگزین کلیه شود.

از کار افتادن کلیه و افزایش مواد و مایع‌های زائد درون خون اگر درمان نشود می‌تواند باعث بروز بیماری‌ و سپس کشنده باشد. از همین رو کلیه‌ها نقشی حیاتی در بدن ایفا می‌کنند و در نبودشان، دیالیز کردن الزامی است؛ زیرا تا قبل از رخ دادن این اتفاقات می‌تواند خون را تصفیه و مواد اضافی را حذف کند.

چرا دیالیز مورد نیاز است؟

دیالیز، تا حدودی جایگزین کلیه‌ها در بدن است. البته که جایگزین کامل و بی‌نقصی نیست. پس اگر روزی کلیه‌های فردی از کار بیفتند، روش درمانی که باعث می‌شود جان فرد به خطر نیفتد و او دچار علائم شدید بیماری نشود دیالیز کردن است. البته که چگونگی و مدت زمان دیالیز کردن افراد می‌تواند متفاوت باشد و به عوامل مختلفی بستگی داشته باشد.

در برخی افراد ممکن است از کار افتادگی کلیه موقتی باشد و پس از مدتی دوباره شروع به فعالیت کند. در نتیجه این افراد صرفا برای مدتی محدود و تا زمانی که کلیه‌شان به فعالیت عادی برگردد نیاز به دیالیز کردن دارند. در مواردی دیگر، فرد دچار مشکل کلیوی نیاز به پیوند کلیه خواهد داشت. اما انجام پیوند کلیه همیشه به صورت آنی و فوری ممکن نیست و گاه فرد بیمار باید مدت‌ها صبر کند تا اهدا کننده‌ای مناسب و واجد شرایط پیدا شود. پس دیالیز کردن فرد بیمار تا آن زمان ادامه خواهد داشت.

شرایط دیگری هم وجود دارد که باعث می‌شود یک بیمار مجبور به دیالیز کردن تا آخر عمر شود. به‌طور مثال در مواقعی که بدن بیمار ضعیف است و تحمل عمل جراحی، آن هم پیوند کلیه را نداشته باشد ترجیح داده می‌شود که او تا آخر عمر از دیالیز استفاده کند.

دیالیز دو نوع کلی دارد. همودیالیز که در آن بوسیله‌ی یک دستگاه خون از بدن خارج شده، تصفیه می‌شود و دوباره به درون بدن باز می‌گردد و دیالیز صفاقی که مایع دیالیز به فضای خالی شکم تزریق شده و فرآیند تصفیه کردن خون در همان‌جا اتفاق می‌افتد.

همودیالیز

قبل از آغاز دیالیز به روش همودیالیز نیاز است تا ناحیه‌ی پیوند یا فیستول در قسمت ساق دست قرار گیرد. کار فیستول برقراری ارتباط بین شریان و ورید است. متصل کردن شریان و ورید باعث می‌شود تا رگ خونی بزرگ‌تر و قوی‌‌تر شود. این کار باعث می‌شود تا جریان خون به سمت دستگاه دیالیز و سپس بازگشت آن به بدن آسان‌تر و بهتر انجام شود. عملیات قرار دادن فیستول درون دست معمولا بین ۴ تا ۸ هفته به طول می‌انجامد. این باعث می‌شود تا بافت و پوست اطراف فیستول دوباره خودش را بازسازی کند.

البته اگر رگ فردی نازک باشد به‌طوری که نتوان فیستول را در آن قرار داد، روش‌های جایگزین دیگری هم وجود دارند. همچنین به عنوان یک روش فوری و اورژانسی، ممکن است لوله‌ای به منظور دیالیز کردن به رگ گردن وصل شود. در این روش یک لوله‌ی کوچک و باریک به رگ گردن متصل می‌شود.

بیشتر افرادی که از همودیالیز استفاده می‌کنند در هفته به ۳ جلسه دیالیز نیاز دارند. هر جلسه هم حدودا ۴ ساعتی به طول می‌انجامد. همودیالیز هم می‌تواند در بیمارستان انجام شود و هم در خانه. دو سوزن باریک به فیستول مستقر در ساق دست متصل می‌شوند. وظیفه‌ی یکی از این سوزن‌ها انتقال خون از بدن به دستگاه دیالیز است. سوزن دوم نیز خون تصویه شده توسط دستگاه دیالیز را به درون بدن باز می‌گرداند.

دستگاه دیالیز از غشاهایی ساخته شده که همانند فیلتر عمل می‌کنند و خون را تصفیه می‌کنند. همچنین مایع مخصوصی به نام مایع دیالیز در این دستگاه وجود دارد. مواد اضافی و زائد خون که توسط غشاها جدا شده به سمت این مایع سرازیر می‌شوند. سپس مایع دیالیز استفاده شده به خارج از دستگاه دیالیز هدایت می‌شود.

انجام همودیالیز برای بیمار دردناک نخواهد بود. البته که ممکن است در حین انجام کار بیمار احساس ضعف و تهوع کند یا ماهیچه‌هایش دچار درد شوند. دلیل این اتفاق کم و زیاد شدن ناگهانی سطح خون در بدن حین انجام دیالیز است. در حین انجام فرآیند همودیالیز بیمار می‌تواند بنشیند یا دراز بکشد. در همین حین هم قادر خواهد بود تا مطالعه کند، موسیقی گوش دهد، از گوشی موبایلش استفاده کند و یا حتی بخوابد.

پس از اتمام عملیات همودیالیز، سوزن‌ها از دست جدا شده و جای آن‌ها پوشانده می‌شود تا از خونریزی جلوگیری کنند. همچنین پس از اتمام این فرآیند، بیمار می‌تواند بعد از مدت کوتاهی از بیمارستان خارج شود.

در صورت استفاده از همودیالیز باید از رژیم‌های غذایی خاصی استفاده کنید و همچنین میزان مایعاتی که مصرف می‌کنید باید محدود و کاملا کنترل شده باشد. دلیل این اتفاق این است که دستگاه دیالیز نمی‌تواند در مدت فقط چهار ساعت اضافات مایعاتی که طی ۲ تا ۳ روز مصرف کرده‌اید را از خون شما خارج کند و برای همین هم نیاز دارید تا در مصرف مایعات رعایت کنید. در غیر این صورت ضایعات باقی‌مانده در خون شما می‌تواند مشکلات جدی را در خون، بافت‌ها و کلیه‌ها بوجود آورد.

این که هر فرد تحت دیالیز چقدر باید آب و مایعات مصرف کند با وزن و قد اون ارتباط مستقیم دارد. به طور کلی اکثر این افراد در طول روز اجازه دارند ۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ میلی‌لیتر مایعات مصرف کنند.

رژیم غذایی مناسب نیز برای افرادی که از دیالیز استفاده می‌کنند بسیار حائز اهمیت است. زیرا مواد معدنی مانند نمک، پتاسیم و سولفور که توسط مواد غذایی وارد بدن می‌شوند و کلیه‌ها آن‌ها تصفیه می‌کنند، در بازه‌ی بین جلسات همودیالیز و به دلیل عدم عملکرد کلیه‌ها می‌توانند به مقادیر خطرناکی برسند. برنامه‌های رژیم ممکن برای هر فرد متفاوت با فرد دیگری باشد و در این مورد حتما باید با پزشک معالج مشورت شود.

دیالیز صفاقی

دیالیز صفاقی یا peritoneal dialysis نوعی از دیالیز است که در آن خون به وسیله‌ی غشای خاصی در حفره‌ی شکم به نام غشای صفاقی تصفیه می‌شود. این نوع دیالیز خودش به دو دسته تقسیم می‌شود. دیالیز صفاقی سرپایی دائم و دیالیز صفاقی خودکار. در نوع اول، خون شما در طول روز و بدون نیاز به دخالت مستقیم چندین بار فیلتر می‌شود. در روش دوم، در طول شب و هنگامی که خواب هستید با کمک یک دستگاه مخصوص می‌توانید نسبت به فیلتر خون خود اقدام کنید. هر دوی این روش‌ها می‌توانند در خانه انجام شوند و نیازی به مراجعه به مراکز درمانی نیست.

قبل از انجام هر کدام از این دو روش، فرآیندی یکسان برای آماده‌سازی بیمار باید طی شود. در این فرآیند برشی در قسمت شکم بیمار ایجاد می‌شود و لوله‌ای باریک که کاتتر دیالیز نام دارد در آن قرار می‌گیرد. سپس حدود چند هفته طول می‌کشد تا جای این برش بهبود پیدا کند و دیالیز آغاز شود. وظیفه‌ی لوله‌ای که در شکم قرار گرفته تسریع انتقال مایع دیالیز به درون حفره‌ی خالی شکم است. کاتتر دیالیز به طور دائمی به شکم بیمار متصل خواهد بود. برخی ممکن است به این حالت عادت نکنند که در این صورت می‌توانند این لوله‌ را طی فرآیندی دیگر حذف و از همودیالیز استفاده کنند.

در دیالیز صفاقی سر پایی دائم به دو کیسه نیاز دارید. کیسه‌ی اول حاوی مایع دیالیز است و به کمک گیره‌های مخصوص به لوله‌ی مستقر در شکم متصل می‌شود. این‌گونه مایع دیالیز می‌تواند به سمت حفره‌ی شکم حرکت کند و چند ساعتی در آن‌جا بماند. کیسه‌ی دوم نیز کیسه‌ای است که مایع استفاده شده پس از خروج از حفره‌ی شکم به درون آن می‌ریزد.

هنگامی که مایع دیالیز درون حفره‌ی شکم (حفره صفاقی) قرار دارد، مواد و مایع اضافی خون با عبور از غشاهای صفاقی به سمت آن سرازیر می‌شوند و سپس ساعاتی بعد، این مایع از طریق لوله‌ی متصل در شکم به سمت کیسه‌ی دوم حرکت می‌کند. بعد از تخلیه شدن مایع استفاده شده، مایع نو از طریق کیسه‌ی اول دوباره به درون حفره‌ی شکم می‌رود و تا زمان انجام فرآیند دیالیز صفاقی سر پایی دائم بعدی همان‌جا می‌ماند.

هر بار انجام این فرآیند حدود ۳۰ تا ۴۰ دقیقه طول می‌کشد. همچنین انجام این کار دردناک نیست. البته که در ابتدا و هنگام پر شدن حفره‌ی شکم توسط مایع دیالیز ممکن است احساس عجیبی به بیمار دست بدهد اما پس از چندین بار انجام این کار و عادت کردن، این مشکل رفع خواهد شد. اکثر افرادی که از این روش دیالیز استفاده می‌کنند نیاز دارند تا در روز ۴ مرتبه تمام این فرآیند را تکرار کنند. در پایان هر بار انجام این فرآیند نیز کیسه‌ها از شکم جدا شده و ورودی کاتتر دیالیز متصل به حفره‌ی شکم هم مهر و موم می‌شوند.

فرآیند انجام دیالیز صفاقی خودکار هم مانند فرآیند نوع قبل است با این تفاوت که این بار تمام کار توسط یک دستگاه مخصوص و در طول شب و هنگام خواب انجام می‌شود. کیسه‌ی حاوی مایع دیالیز به دستگاه متصل شده و این دستگاه در طول شب چندین نوبت مایع دیالیز درون حفره‌ی شکم را تعویض می‌کند. به طور معمول این دستگاه برای انجام تمام فرآیند کار به ۸ تا ۱۰ ساعت زمان نیاز دارد.

البته در طول انجام دیالیز با این روش ممکن است مشکلاتی هم پیش آید. به طور مثال ممکن است بیمار نیاز داشته باشد تا از سرویس بهداشتی استفاده کند. در این صورت به طور موقت کار دستگاه متوقف می‌شود. یا ممکن است در طول شب برق برود و دستگاه کار دیالیز را متوقف کند. هرچند در صورتی که هر ۲۴ ساعت و به طور منظم دیالیز را انجام دهید، از دست دادن یک شب بخاطر چنین مشکلاتی چندان خطرساز نخواهد بود.

در صورتی که از دیالیز صفاقی بهره می‌برید، در مقایسه با بیمارانی که از همودیالیز استفاده می‌کنند محدودیت غذایی کمتری دارید. زیرا تعدا جلسات دیالیز صفاقی بیشتر از همودیالیز است. با این حال همچنان هم رعایت برخی از رژیم‌های غذایی و مراقبت از میزان نوشیدن مایعات الزامی است.

مزایا و معایب انواع دیالیز

اگر بیماری هستید که برای‌تان دیالیز تجویز شده، معمولا انتخاب این‌که از کدام روش دیالیز استفاده کنید بر عهده‌ی خودتان و امری غالباً دل‌بخواهی است. هم همودیالیز و هم دیالیز صفاقی به یک اندازه موثر هستند. با این حال در برخی از شرایط ممکن است استفاده از یکی از این دو نوع پیشنهاد شود. همچنین باید به این موضوع توجه کرد که در هر زمان، امکان تغییر روش دیالیز وجود دارد و انتخاب هر یک از این دو روش به معنی شکستن پل‌های پشت سر نیست.

برای نمونه، استفاده از دیالیز صفاقی برای کودکان زیر ۲ سال، افرادی که کلیه‌ی آن‌ها هنوز فعالیت محدودی دارد و همچنین افرادی که بیماری زمینه‌ای دیگر مانند بیماری قلبی ندارند پیشنهاد می‌شود. همودیالیز نیز عموما برای افرادی که نمی‌توانند خودشان فرآیند دیالیز صفاقی را انجام دهند پیشنهاد می‌شود. مانند افرادی که مشکل بینایی دارند و یا از نظر سلامتی وضعیت مناسبی ندارند.

یکی دیگر از مزایای همودیالیز این است که در هفته ۴ روز بدون درمان وجود دارد. زیرا در این نوع روش فقط ۳ بار در هفته نیاز به مراجعه به مراکز درمانی و انجام دیالیز است. هرچند که در همین ۳ بار نیز نیاز است تا فرد بیمار به مراکز درمانی مراجعه کند. البته ناگفته نماند که در صورت دیدن آموزش‌های لازم و امکان تهیه‌ی دستگاه، همودیالیز هم می‌تواند در خانه و حتی حین خواب انجام شود. همچنین فرد بیمار قبل از رفتن به سفر، نیاز دارد تا با مراکز درمانی مقصد هماهنگ کند تا بتواند از امکانات آن‌ها برای دیالیز استفاده کند.

در سوی مقابل، دیالیز صفاقی بر عکس همودیالیز، می‌تواند در خانه (یا در سفر) و بدون نیاز به مراجعه به مراکز درمانی انجام شود. اما نکته‌ی منفی این روش این است که فرآیند دیالیز صفاقی باید هر روز انجام شود که این ممکن است با برنامه‌ی زندگی برخی از بیماران تطبیق پیدا نکند.

یکی از معایب دیگر دیالیز صفاقی امکان پدیدار شدن عفونت در اطراف کاتتر دیالیز است. همچنین استفاده از مایع دیالیز در بدن می‌تواند باعث کاهش سطح پروتئین بدن شود که این هم می‌تواند برای فرد بیمار مشکلاتی را ایجاد کند. اضافه کردن وزن هم می‌تواند یکی دیگر از عوارض جانبی این نوع از دیالیز باشد.

حاملگی هنگام استفاده از دیالیز یکی دیگر از موضوعات مهم این دسته از بیماران است. داشتن یک حاملگی سالم برای بیمارانی که مراحل دیالیز خود را سپری می‌کنند ممکن است. اگرچه که انجام این کار گاهی هم می‌تواند برای مادر و کودک خطرناک باشد. اگر بیماری قصد گذراندن دوران حاملگی خود را داشته باشد، باید به طور دقیق‌تر و بیشتری توسط مراکز دیالیز تحت نظارت قرار بگیرد و احتمالا نیاز به جلسات دیالیز بیشتر و طولانی‌تر خواهد داشت.

دیالیز روش درمانی است که تا حدود زیادی می‌تواند جای عملکرد کلیه‌ها برای بیمارانی که فعالیت‌ کلیه‌هایشان متوقف شده است را پر کند. با وجود مشکلات بسیار، بسیاری از افراد بیمار برای سال‌ها تحت انجام دیالیز بوده‌اند و روند عادی زندگی خود را هم در پیش گرفته‌اند و این پیشرفت سطح کیفی زندگی چنین افرادی روز به روز در حال افزایش است.

سوالات رایج درباره دیالیز

• طول عمر بیمارانی که از دیالیز استفاده می‌کنند چقدر است؟

امید به زندگی در بیماران دیالیزی به عوامل مختلف از جمله زمینه‌های بیماری دیگر بستگی دارد. امید به زندگی متوسط برای بیماران دیالیز بین ۵ تا ۱۰ سال است هرچند که بسیاری از این بیماران تا ۲۰ یا حتی ۳۰ سال هم عمر می‌کنند.

• دلیل اصلی دیالیز شدن چیست؟

وقتی کلیه‌های فردی از کار میفتد، توانایی فیلتر کردن خون در بدن این فرد از بین می‌رود و دیالیز کردن جایگزینی نسبی برای انجام این کار می‌شود. عدم فیلتر شدن منظم مواد زائد در خون موجب بروز بیماری‌های خطرناکی می‌شود.

• آیا پس از شروع دیالیز، ممکن است کلیه‌ها دوباره به چرخه‌ی کار برگردند و درمان شوند؟

در صورت تشخیص و درمان عواملی که موجب ایجاد مشکل در عملکرد کلیه‌ها شده‌اند، ممکن است که حتی پس از آغاز دیالیز هم دوباره فعالیت کلیه‌ها به سابق برگردد و مشکل آن‌ها برطرف شود. تا آن زمان اما انجام دیالیز ضروری است.

• آیا بیماران دیالیزی امکان ادرار کردن را دارند؟

به دلیل انجام دیالیز، میزان ادرار این بیماران به مقدار خیلی زیاد کاهش میابد. اما دیالیز کردن به طور کامل جلوی ادرار را نمی‌گیرد. ممکن است بیماران دیالیزی در روز فقط یک بار نیاز به ادرار داشته باشند که این موضوع برای این بیماران اصلا هم خطرناک نیست.